Νικόλαος Επισκοπόπουλος ΔΙΑΓΟΡΑΣ - Πίνδαρος 7ος Πυθιόνικος

Lecture in Rome for the Paideia Institute Fellows

15th April 2018

Εἰκὼν

Οἱ στέφανοι τῆς ἀγριελαίας ἔστιλβον εἰς τὸν ἥλιον ἐπὶ τῆς χρυσελεφαντίνης τραπέζης τοῦ Κολώτου παρὰ τὸν ὑψηλὸν βωμόν, τὸν τεφρόκτιστον.

Ὁ κῆρυξ ἀνὰ ἓν ἀνεκήρυσσε τὰ ὀνόματα μὲ φωνὴν δονοῦσαν τὰ πεῦκα καὶ οἱ Ἑλλανοδίκαι μὲ τὰς ἐρυθρὰς περιβολὰς ἔστεφον τοὺς νικητάς.

Καὶ εἰς ἕκαστον ἀντηχοῦν ὄνομα, εἰς ἑκάστην πατρίδα, αἱ ζητωκραγαὶ τοῦ πλήθους γύρω ἐλύοντο οὐρανομήκεις, ὁ δὲ νικητὴς ἀνηρπάζετο ὑπὸ τῶν πλουσίων θεωρῶν τῆς ἰδίας πατρίδος ὑπὸ τὸν ἦχον τῶν φορμίγγων καὶ τῶν αὐλῶν, τῶν δοξολογούντων τὰ γυμνὰ σώματα, τοὺς μῦς τοὺς σιδηροῦς, τὴν ῥώμην τὴν ἀνίκητον…

Ὁ ἥλιος εἶχεν ἀνέλθει ἀπὸ τῆς κοίτης τοῦ Ἀλφειοῦ καὶ ὄπισθεν τῆς Ποικίλης Στοᾶς ἀκόμη, ἐξαπέστελλε καὶ αὐτὸς χρυσᾶς ζητωκραυγὰς καὶ ἔχυνε μίαν ἑορτὴν φωτὸς ἐπὶ τῆς πλημμύρας τοῦ μαρμάρου, τὸ ὁποῖον ἀνέδυσε λευκὸν ἢ ποικιλόχρωμον ἐν μέσῳ τῆς ὀργώσης βλαστήσεως τῶν πεύκων καὶ τῶν σχοίνων.

Ἀπὸ τὸν λόφον τοῦ Κρονίου, μὲ τὰς ἀπείρους ἀποχρώσεις τοῦ πληθυσμοῦ τῶν δένδρων του, μὲ τὰ χίλια πράσινά του, μὲ τὰ ἄσυλα τὰ παραδείσια, μὲ τὴν φυτικὴν σιωπὴν τὴν ἐπίσημον, ὁ πρωϊνὸς ἀὴρ διυλίζετο καὶ ἤρχετο ζείδωρος, ἀρωματώδης, αἰθερίως καθαρός.

Μεταξὺ τῶν παιγνίων τοῦ βρύου, τοῦ μεταξίνου καὶ δαντελωτοῦ, μεταξὺ τῶν σχοίνων τῶν καταπρασίνων, τὰ ὁποία κατῴκουν τὴν Ἄλτιν, τὰ ἀετώματα τῶν ναῶν ἔφεγγον εἰς τὰ χαιρετίσματα τοῦ φωτός, μὲ τὰ χάλκινα ἀγάλματά των καὶ τὰς πτερωτὰς Νίκας εἰς τὰ ἀκρωτήρια.

Τὸ Ἡραῖον ἐκεῖθεν, κουρασμένον ἀπὸ τὰ ἔτη, ὕψωνε τοὺς ξυλίνους καὶ μαρμαρίνους κίονάς του ἀναμὶξ ἀπέναντι τοῦ ναοῦ τοῦ Διός, τοὺ ἐκπάγλου καὶ νεάζοντος, μὲ τὴν δόξαν τοῦ λευκοῦ του μαρμάρου, ὅστις ἤγειρεν ἔμπροσθεν τοὺς ἓξ μετωπίους κίονάς του, βεβαρημένους ὑπὸ ἀναθημάτων. Καὶ ἐκ τῆς ὑπερηφανείας τῶν πτερωτῶν Νικῶν, τῶν χαλκῶν, αἱ ὁποῖαι ἐκόσμουν τὰ ἀκρωτήρια, ἐκ τῆς μεγαλοπρεπείας τῶν μετοπῶν, τῶν ἰδεωδῶν, ἐμάντευε τὸν πατέρα τῶν Θεῶν, ὅστις κατῴκει τὸν σηκόν, ἐκεῖ εἰς τὰ βάθη τὰ σκοτεινά.

Καὶ πανταχοῦ αἱ στῆλαι ἀνυψοῦντο ἐν μέσῳ τοῦ πρασίνου· αἱ στῆλαι τοῦ Πελοπείου μεταξὺ τῶν δύο ναῶν· αἱ στῆλαι αἱ δωρικαὶ τοῦ Μητρῴου, ἔπειτα τὰ μάρμαρα τῶν Θησαυρῶν τῶν διαφόρων πόλεων, οἱ κίονες τῆς στοᾶς τῆς Ἠχοῦς τῆς ἀνεγειρομένης πρὸς ἀνατολάς, ὅλος ὁ μαρμάρινος κόσμος τῆς Ἄλτεως, ὅπου ἐδέσποζε ἀόρατον καὶ πανίσχυρον τὸ πνεῦμα τοῦ Διός, ὑπὸ τὸ ὁποῖον ἔφρισσον τὰ δάση καὶ τὰ δένδρα νυχθημερόν.

Καὶ ἔπειτα ἀνωτέρω ἀκόμη, ὑπέροχον, πάνοπτον ἐπὶ τοῦ ὑψηλοῦ βάθρου, τὸ ἱπτάμενον ἀνάθημα τῶν Μεσσηνίων, ἡ Νίκη τοῦ Παιωνίου, ἐτάνυε τὰς ἀερώδεις καὶ ἀθορύβους πτέρυγας εἰς πτῆσιν ἀόρατον καὶ ἰδανικὴν…

 

Ὑπὸ τὴν χαρὰ τοῦ ἡλίου, ὑπὸ τὸ λευκὸν μειδίαμα τῶν ναῶν, ὁ κῆρυξ ἐξηκολούθει τὴν ἀπαρίθμησην τῶν νικητῶν. Οἱ ἀθληταὶ ἐστεφανοῦντο μὲ τὸν κλάδον τῆς ἀγριελαίας· οἱ ἡνίοχοι ἐκόσμουν τὴν κεφαλὴν διὰ τῆς ταινίας τῆς νίκης· αἱ πλούσιαι Σπαρτιάτιδες, τῶν ὁποίων τὰ ἄρματα ἐνίκησαν παρακάμψαντα τὸν Ταραξίθιππον βωμόν, προσήρχοντο ἀρρενωπαὶ καὶ ἀνερυθρίαστοι ὑπὸ τὰς ζητωκραυγάς, ὅπως λάβωσι τὸν στέφανον.

-Δημάγητος Διαγόρου Ῥόδιος, ἐσάλπισε τοῦ κήρυκος ἡ φωνή.

Καὶ ὁ νικητὴς τῆς πυγμαχίας προσῆλθε δειλὸς ὑπὸ τὴν λευκὴν καὶ εὔρωστον γυμνότητά του, κύπτων τὴν κεφαλὴν ὑπὸ τὴν χεῖρα τοῦ ἑλλανοδίκου.

-Ἀκουσίλαος Διαγόρου Ῥόδιος.

Καὶ τότε αἱ ζητωκραυγαὶ κατέπαυσαν, ὅπως οἱ ὀφθαλμοὶ θαυμάσωσι καλλίτερον τοὺς δύο ἀδελφούς, τοὺς εὐτυχεῖς, τούς μεγάλους ἀπογόνους τῶν Ἐρυτιδῶν, οἱ ὁποῖοι συνέχιζον τὰς νίκας τοῦ πατρός των καὶ τὴν ἀποθέωσιν τῆς πατρίδος των, τῆς νήσου τῆς θαλερᾶς τοῦ Ἡλίου καὶ τῆς Ἠλεκτριώνης, τῆς εὐτυχοῦς νήσου, ἡ ὁποία ὑπερήφανος ἔβλεπε πάντοτε ἐστεμμένα τὰ τέκνα της καὶ ἐξυμνούμενα νὰ ἐπανέρχωνται ἐκ τῶν ἀγώνων.

-Δωριεὺς Διαγόρου Ῥόδιος.

Καὶ ὁ τρίτος ἀδελφός, νικητὴς τοῦ παγκρατίου, ἓν σύμπλεγμα ἡρακλείων μυῶν, ἐπλησίασε πρὸς τὸν τεινόμενον στέφανον.

Ὑπῆρξε τότε μεταξὺ τῶν θεατῶν μία στιγμὴ προσδοκίας.

Ἦτο ἡ πρώτη φορά, καθ`ἣν βλαστοὶ τοῦ αὐτοῦ ὀνόματος ἠδελφοῦντο ἐκ δευτέρου ὑπὸ τὴν ὑψίστην δόξαν τοῦ στεφάνου, πρώτη φορά, καθ᾽ ἣν μία πόλις εὐδαίμων ἀπεθεοῦτο εἰς τὸ πρόσωπον τριῶν συγχρόνως ἐκ τῶν τέκνων της.

Καὶ ὅλων οἱ ὀφθαλμοὶ ἐστράφησαν πρὸς τὸ μέρος τῶν θεωρῶν, οἱ ὁποῖοι ἀμιλλώμενοι διὰ τὸν πλοῦτον, ἐκάθηντο περιστοιχιζόμενοι ὑπὸ πολυαρίθμου ἀκολουθίας, μὲ τὰς χρυσᾶς των ταινίας εἰς τὸ μἐτωπον καὶ ἐδέχοντο τοὺς ἀγωνιστὰς…

Ποῦ ἦτο λοιπὸν ὁ Διαγόρας ; Ποῦ ἦτο ὁ εὐτυχὴς νικητὴς τόσων ἀγώνων, ὅστις, κουρασθεὶς ἀπὸ δόξαν, ἔδιδε τώρα τοὺς στεφάνους εἰς ὅλους του τοὺς ἀπογόνους; Ποῦ ἦτο ὁ ἥρως τῶν Ὀλυμπίων καὶ τῶν Νεμέων καὶ τῶν Πυθίων, τοῦ ὁποῖου εἶχε κυρτωθῆ ἀπὸ τοὺς στεφάνους τῆς ἀγρελαίας καὶ τῆς πιτύος καὶ τοῦ σελίνου ἡ κεφαλὴ καὶ τοῦ ὁποίου τὰ ἔπαθλα δὲν ἀριθμοῦνται πλέον ;

Καὶ ὅταν ὁ γέρων ἀθλητὴς ἄλλης γενεᾶς, μὲ τὴν στολὴν τὴν ἐρυθρὰν καὶ τὴν λευκὴν γενειάδα, ἔσπευσε μὲ νεανικὸν βῆμα πρὸς τὰ τέκνα του τὰ στεφανηφόρα, ὅλα τὰ στόματα ἐζητωκραύγασαν πάλιν καὶ ἡ Ἄλτις ἀντήχησεν ἀπὸ ἐνθουσιασμόν.

Ἦτο αὐτὸς ὁ παλαιὸς νικητής, ὁ ἀπόγονος τοῦ Ἀριστομένους, μὲ τὴν χεῖρα τὴν ἀνίκητον, μὲ τὴν πυγμὴν τὴν ἀκατάβλητον, μὲ τοὺς μῦς τοὺς ἀκάμπτους, τοῦ ὁποῖου ἡ ῥώμη, δεκαπλασιασθεῖσα, ἔσφυζεν εἰς τὰ γυμνά, τὰ δοξασμένα σώματα τῶν υἱῶν.

Οἱ Ἑλλανοδίκαι ἔκυψαν τότε τὰς ῥάβδους καὶ τὴν κεφαλὴν πρὸ τοῦ πλησιάζοντος γέροντος, καὶ τὰ χρυσᾶ μέτωπα τῶν θεωρῶν ἔκλιναν πρὸς τὰ κάτω καὶ ὁ λαὸς ὅλος ἐσίγησε πάλιν, ἀπὸ δὲ τοῦ Κρονίου λόφου, αἱ πίτυες καὶ τὰ πεῦκα σιγηλά, χωρὶς θροῦν, ἔτεινον τὰς κορυφὰς πρὸς τὸν γηραιὸν νικητήν.

Μία φρικίασις δόξης καὶ ἀποθεώσεως ἐπέρνα εἰς τὸν ἀέρα.

Καὶ ὅταν ὁ πατὴρ ἐπλησίασεν, οἱ τρεῖς πανίσχυροι ἀγωνισταί, οἱ νικηταῖ τῆς πυγμῆς καὶ τῆς πάλης καὶ τοῦ παγκρατίου ἐταπείνωσαν τὰς παρθένους των κεφαλάς καὶ ἀφῄρεσαν ἐξ αυτῶν τοὺς στεφάνους, ἀπὸ μίαν ἰδίαν σκέψιν.

Ποῖος ἄλλος λοιπὸν θὰ ἠδύνατο νὰ εἷνε ἐκεῖ νικητὴς τριπλοῦς, παρὰ αὐτὸς ὅστις τοὺς ἐχάρισε τὸ αἷμα του καὶ τοὺς μῦς του, ὁ ὁποῖος τοῖς ἐνεφύσησεν εἰς τὴν σάρκα τὴν δύναμιν, ὁ ὁποῖος τοῖς παρεχώρησεν ὡς κληρονομίαν τὴν νίκην ; Ποῖος ἄλλος ἀπὸ αὐτόν, ὅστις καθ᾽ ὅλην τὴν παιδικήν των καὶ ἐφηβικὴν ἡλικίαν ἐπαιδαγώγει τὰς κινήσεις τῶν μελῶν καὶ ἐβοήθησε, εἰς τὴν πεῖραν τόσων νικῶν, τὰς ἀπείρους των στάσεις καὶ τοὺς ἐσκληραγώγει εἰς τὸ γυμναστήριον ὑπὸ τὴν αὐστηρὰν δίαιταν τοῦ χλωροῦ τυροῦ καὶ τῶν ξηρῶν σύκων, δημιουργῶν και περαιώνων τὰς σάρκας τὰς ἰδικάς των κατὰ τὸ ὑπόδειγμα τῶν ἰδικῶν του σαρκῶν ;

Καὶ χωρὶς λέξιν, κινούμενοι καὶ οἱ τρεῖς ἐνστίκτως, ἔθεσαν ἐπὶ τῆς ἐνδόξου λευκῆς κεφαλῆς του τοὺς τρεῖς στεφάνους καὶ ἐπὶ τῶν παρειῶν του τρία φιλήματα.

Ὑπερήφανοι ἔπειτα τὸν ἀνήγειραν εἰς τοὺς γυμνούς, τοὺς ἀκάμπτους ὤμους ἐπιδεικνύοντες αὐτὸν εἰς τὸ πλῆθος ἐν πορείᾳ θριαμβευτικῇ.

Καὶ τότε ἐκ τῆς καρδίας τοῦ Ἕλληνος, τῆς ἀνοιγομένης ὡς εὐρὺ τέμενος τοῦ ὡραίου καὶ τοῦ ὑψηλοῦ, ἀνῆλθον τὰ δάκρυα ἄφθονα. Εἶς ἐνθουσιασμὸς εὐρύς, ἐνθουσιασμὸς φρενίτιδος, μία τάσις διονύσειος, μία φρικίασις ἐξάλλου συγκινήσεως κατέλαβε τὸ πλῆθος.

Ἄνω τῶν λευκῶν χιτώνων καὶ τῶν ποικιλόμορφων ἱματίων, αἱ μυρίαι κεφαλαὶ ἐχαιρέτιζον τὸν νικητήν, ἐνῷ αἱ χεῖρες ἀνυψούμεναι τοῦ ἔρριπτον κλάδους φοινίκων καὶ δράκας ἀνθέων.

Ὅλη ἡ Ἑλλάς, ὁ κόσμος ὁλόκληρος ἐκεῖ, ἀπεθέωνε τὸν γέροντα μὲ κραυγὰς ἐνθουσιασμοῦ.

-Ἀπόθανε, Διαγόρα, ἀφοῦ δὲν δύνασαι νἀναβῇς εἰς τὸν Ὄλυμπον.

Αἱ Σπαρτιάτιδες ἐπλησίαζον καὶ ἔψαυον τὰ κράσπεδα τοῦ πορφυροῦ του ἱματίου, ἐνῷ οἱ παῖδες ὀνειρευόμενοι τὴν δόξαν του προσήγγιζον διὰ νὰ τὸν ῥάνουν μὲ ἄνθη καὶ οἱ γυμνοὶ ἀθληταὶ μελαγχολικοὶ τὸν παρετήρουν μὲ θαυμασμόν.

Καὶ μίαν στιγμὴν τότε, ἐνῷ τὰ δάκρυα κυλιόμενα ἠλάφρωναν ἐκ τῆς ὑπερεκλχειλιζούσης χαρᾶς τὴν καρδίαν του, ὁ Διαγόρας ἐνθυμήθη τὴν ζωήν του τὴν ἔνδοξον, τὰς νίκας τὰς ἰδικὰς του. Εἶδε τὴν ἐποχὴν, ὅταν ὁ Πίνδαρος τὸν ἐξύμνει, ὅταν ὁ ἀνδριὰς ἐτοποθετεῖτο παρὰ τὸ Στάδιον, ὅταν αἱ παρθένοι ηὔχοντο νὰ τὸν ἀποκτήσωσι σύζυγον καὶ αἱ γυναῖκες ἐφθόνουν τὴν μητέρα του. Οἱ ὀφθαλμοὶ τῆς φαντασίας του ἔβλεπον τὰς εἰσόδους του τὰς θριαμβευτικὰς εἰς Ῥόδον, κατὰ τὰς ὁποίας οἱ πολῖται τὸν ἔφερον ἀνὰ τὴν πόλιν έπὶ τῶν τεθρίππων ἀρμάτων μὲ ἵππους λευκοὺς καὶ τὸν ἐνέδυον διὰ πορφύρας καὶ τὸν ἐτίμων ὡς ἰσόθεον.

Οὔτε τὸν ἀριθμὸν τῶν νικῶν του δὲν ἠδύνατο πλέον νἀναπαραστήσῃ καλῶς ἡ φαντασία του. Παρήλαυνον εἰς τὸ πνεῦμά του οἱ τέσσαρες στέφανοι ἐκ πιτύος τῆς Ἰσθμίας καὶ ὁ στέφανος τοῦ κοτίνου τῶν Ὀλυμπιακῶν καὶ οἱ ἀσπίδες αἱ χαλκαῖ, τὰς ὁποίας ἔλαβεν ἐν Πελλήνῃ καὶ Αἰγίνῃ καὶ τῆς Ἀρκαδίας οἱ τρίποδες οἱ χαλκοῖ καὶ τῆς Ἀχαΐας αἱ μάλλιναι χλαῖναι καὶ ὅλα τὰ ἄλλα ἔπαθλα, ὅλοι οἱ ἄλλοι στέφανοι, μὲ τοὺς ὁποίους εἶχε δοξάσει τὸ γένος τῶν Ἐρυτιδῶν καὶ τὴν πόλιν τοῦ Ἡλίου.

Ἡ εὐδαιμονία τὸν ἔπνιξεν ἤδη, σταλάζουσα ἡδονικὴ ὡς ὁ θάνατος εἰς τὴν ψυχήν του. Τὰ τέκνα του ἐσυνέχιζον τώρα τὴν δόξαν τῆς Ῥόδου, οἱ ἐγγονοί του εἰς τὸ γυμναστήριον ὑπέσχοντο νέας νίκας καὶ ἡ θυγάτηρ του Καλλιπάτειρα ἡτοίμαζε νέους ἄνδρας διὰ τὸν στέφανον καὶ τὴν ἀποθέωσιν.

Πόσον ἦτο εὐτυχὴς ὅτι ἡ Νίκη δὲν θὰ ἔφευγε μετὰ τὸν θάνατόν του ἐκ τοῦ οἴκου του, ὅτι ὁλόκληρος ὁμὰς ἀνδρῶν νέων θὰ ἐκληρονόμει καὶ θα μετέδιδεν εἰς αἰῶνας τὸν θησαυρὸν τοῦ κλάδου τῆς ἐλαίας εἰς τὴν γενεάν του.

Καὶ ἐνῷ ἐστηρίζετο ἐπὶ τῶν γυμνῶν ὤμων τῶν τέκνων του, ἐνεθυμήθη τὸν λόγον τοῦ Σπαρτιάτου, ὅστις τοῦ ἔλεγεν ὅτι ἔπρεπε νἀποθάνῃ μετὰ τόσην δόξαν καὶ εὐδαιμονίαν καὶ ἠτένισε διὰ μέσου τῶν κιόνων νοερῶς τὸν μέγαν θεὸν τῆς Ἄλτεως, ζητῶν τὸν θάνατον.

Ὁποία εὐδαιμονία νὰ συνεχίσῃ τὴν ζωήν του πέραν τοῦ τάφου, νὰ κρυβῇ ἀφίνων θέσιν εἰς τὰ νέα σώματα -τώρα ὁπόταν οἱ μῦς ἤρχισαν νὰ παραλύωνται, ὁπόταν τὰ μἐλη κουρασμένα δὲν ἠδύναντο νἀτενίσουν πλέον χαλύβδινα καὶ ὑπερήφανα τὸν ἥλιον…

Ὑπὸ τὰ ἄνθη καὶ τὴν βροχὴν τῶν φοινίκων τὸ εὐμελὲς σύμπλεγμα τῶν σαρκῶν, τὸ σιδηροῦν δένδρον τὸ ἀνεστραμμένον μὲ τὸν γηραιὸν κορμὸν πρὸς τὰ ἄνω καὶ τοὺς τρεῖς εὐχύμους κλώνους πρὸς τὰ κάτω, ἐβάδιζε θριαμβευτικῶς πρὸς τὸν ναὸν τοῦ Διὸς ὅπου τὸ πλῆθος προεπορεύετο, ὅπως τελέσῃ θυσίας καὶ ὕμνους πρὸ τῶν ἑστιάσεων καὶ τοῦ δείπνου τοῦ πρυτανείου.

Εἰς τὴν εἴσοδον οἱ τρεῖς νικηταὶ ἐσταμάτησαν, ὅπως ἐναποθέσουν μετὰ σεβασμοῦ τὸ ἔνδοξον φορτίον.

Ἐντὸς τοῦ σηκοῦ, ὅπου ὁ ἥλιος δὲν ἐτόλμα νὰ κυττάξῃ ἐν τῆ ἐπισήμῳ σκιᾷ καὶ τῇ σκοτίᾳ, ἀνεφαίνετο συγκεχυμένως ἡ αἴγλη τοῦ Κεραυνίου, μὲ τὰς ἀπαστράψεις τῶν πολυτίμων λίθων, μὲ τὴν λαμπρότητα τοῦ ἐλέφαντος τῶν μελῶν καὶ τοὺς χρυσοῦς ῥύακας τῶν ἐπτυχωμένων ἐνδυμάτων.

Ἐπὶ τοῦ θρόνου μὲ τὸν χρυσοῦν λέοντα καὶ τὸν πόλεμον τῶν Ἀμαζόνων, ὁ Ζεὺς μὲ τὸ ὕψος τῆς παραστάσεως καὶ τὴν γλυκύτητα τῆς μορφῆς ἐφαίνετο ὡς τὸ σύμβολον τῆς ἀπείρου ἰσχύος καὶ τῆς ἀπείρου ἀγάπης.

… Καὶ ὅταν ὑψούμενος ὑπὸ τῶν ζητοκραυγῶν τοῦ πλήθους καὶ ὑπὸ τῶν βραχιόνων τῶν τέκνων του, εἶδεν ὁ γέρων ἑαυτὸν ὑψηλὸν ὅσον καὶ ὁ Ζεύς, ἡ καρδία του, ἡ σιδηρᾶ εἰς τοὺς ἀγῶνας διερράγη ὡς ὕαλος ἀπὸ τὴν χαράν. Καὶ ἔστρεψεν ἠρέμα πρὸς τὰ ἄνω τὸ πρόσωπον καὶ ἀπέθανε μειδιῶν πρὸς τὸν ἥλιον.

Ὅταν οἱ ὀλυμπιονῖκαι κατεβίβασαν τὸν πατέρα των ἠπίως, ἡ κεφαλὴ τοῦ γέροντος ἀνεστράφη.

Μία ἀντανάκλασις τοῦ προσώπου τοῦ θεοῦ, μία παρομοία αἴγλη ἰσχύος καὶ ἀγάπης ἐφώτιζε καὶ τὸ ἰδικόν του πρόσωπον.

Τότε αἱ ζητωκραυγαὶ ἐσβέσθησαν ὑπὸ τοῦ σεβασμοῦ καὶ ἀπὸ τοῦ Ἀλφειοῦ μέχρι τοῦ Κλαδίου εἰς ὅλον τὸ ζῶν ῥεῦμα, τὸ ὁποῖον ἐπλημμύρει τὴν Ἄλτιν δὲν ἠκούετο ἄλλο, παρὰ ἡ φρικίασις τῶν πευκῶν, αἱ ὁποῖαι ἔστελλον μὲ τὴν αὔραν τὸ αἰώνιον παράπονον τῆς ἀτελοῦς φυσικῆς των ζωῆς.

 

 

ΔΙΑΓΟΡΑι ΡΟΔΙΩι ΠΥΚΤΗι

φιάλαν ὡς εἴ τις ἀφνειᾶς ἀπὸ χειρὸς ἑλὼν 
ἔνδον ἀμπέλου καχλάζοισαν δρόσῳ 
δωρήσεται 
νεανίᾳ γαμβρῷ προπίνων οἴκοθεν οἴκαδε, πάγχρυσον κορυφὰν κτεάνων, 
5συμποσίου τε χάριν κᾶδός τε τιμάσαις νέον, ἐν δὲ φίλων 
[10] παρεόντων θῆκέ νιν ζαλωτὸν ὁμόφρονος εὐνᾶς: 
καὶ ἐγὼ νέκταρ χυτόν, Μοισᾶν δόσιν, ἀεθλοφόροις 
ἀνδράσιν πέμπων, γλυκὺν καρπὸν φρενός, 
ἱλάσκομαι, 
10Οὐλυμπίᾳ Πυθοῖ τε νικώντεσσιν: ὁ δ᾽ ὄλβιος, ὃν φᾶμαι κατέχοντ᾽ ἀγαθαί. 
[20] ἄλλοτε δ᾽ ἄλλον ἐποπτεύει Χάρις ζωθάλμιος ἁδυμελεῖ 
θαμὰ μὲν φόρμιγγι παμφώνοισί τ᾽ ἐν ἔντεσιν αὐλῶν. 
καί νυν ὑπ᾽ ἀμφοτέρων σὺν Διαγόρᾳ κατέβαν τὰν ποντίαν 
ὑμνέων παῖδ᾽ Ἀφροδίτας Ἀελίοιό τε νύμφαν, Ῥόδον, 
15εὐθυμάχαν ὄφρα πελώριον ἄνδρα παρ᾽ Ἀλφεῷ στεφανωσάμενον 
[30] αἰνέσω πυγμᾶς ἄποινα 
καὶ παρὰ Κασταλίᾳ, πατέρα τε Δαμάγητον ἁδόντα Δίκᾳ, 
Ἀσίας εὐρυχόρου τρίπολιν νᾶσον πέλας 
ἐμβόλῳ ναίοντας Ἀργείᾳ σὺν αἰχμᾷ. 
20ἐθελήσω τοῖσιν ἐξ ἀρχᾶς ἀπὸ Τλαπολέμου 
ξυνὸν ἀγγέλλων διορθῶσαι λόγον, 
Ἡρακλέος 
[40] εὐρυσθενεῖ γέννᾳ. τὸ μὲν γὰρ πατρόθεν ἐκ Διὸς εὔχονται: τὸ δ᾽ Ἀμυντορίδαι 
ματρόθεν Ἀστυδαμείας. ἀμφὶ δ᾽ ἀνθρώπων φρασὶν ἀμπλακίαι 
25ἀναρίθμητοι κρέμανται: τοῦτο δ᾽ ἀμάχανον εὑρεῖν, 
ὅ τι νῦν ἐν καὶ τελευτᾷ φέρτατον ἀνδρὶ τυχεῖν. 
[50] καὶ γὰρ Ἀλκμήνας κασίγνητον νόθον 
σκάπτῳ θένων 
σκληρᾶς ἐλαίας ἔκταν᾽ ἐν Τίρυνθι Λικύμνιον ἐλθόντ᾽ ἐκ θαλάμων Μιδέας 
30τᾶσδέ ποτε χθονὸς οἰκιστὴρ χολωθείς. αἱ δὲ φρενῶν ταραχαὶ 
παρέπλαγξαν καὶ σοφόν. μαντεύσατο δ᾽ ἐς θεὸν ἐλθών. 
τῷ μὲν ὁ Χρυσοκόμας εὐώδεος ἐξ ἀδύτου ναῶν πλόον 
[60] εἶπε Λερναίας ἀπ᾽ ἀκτᾶς εὐθὺν ἐς ἀμφιθάλασσον νομόν, 
ἔνθα ποτὲ βρέχε θεῶν βασιλεὺς ὁ μέγας χρυσέαις νιφάδεσσι πόλιν, 
35ἁνίχ᾽ Ἁφαίστου τέχναισιν 
χαλκελάτῳ πελέκει πατέρος Αθαναία κορυφὰν κατ᾽ ἄκραν 
ἀνορούσαισ᾽ ἀλάλαξεν ὑπερμάκει βοᾷ: 
[70] Οὐρανὸς δ᾽ ἔφριξέ νιν καὶ Γαῖα μάτηρ. 
τότε καὶ φαυσίμβροτος δαίμων Ὑπεριονίδας 
40μέλλον ἔντειλεν φυλάξασθαι χρέος 
παισὶν φίλοις, 
ὡς ἂν θεᾷ πρῶτοι κτίσαιεν βωμὸν ἐναργέα, καὶ σεμνὰν θυσίαν θέμενοι 
πατρί τε θυμὸν ἰάναιεν κόρᾳ τ᾽ ἐγχειβρόμῳ. ἐν δ᾽ ἀρετὰν 
[80] ἔβαλεν καὶ χάρματ᾽ ἀνθρώποισι Προμαθέος Αἰδώς: 
45ἐπὶ μὰν βαίνει τε καὶ λάθας ἀτέκμαρτα νέφος, 
καὶ παρέλκει πραγμάτων ὀρθὰν ὁδὸν 
ἔξω φρενῶν. 
καὶ τοὶ γὰρ αἰθοίσας ἔχοντες σπέρμ᾽ ἀνέβαν φλογὸς οὔ: τεῦξαν δ᾽ ἀπύροις ἱεροῖς 
[90] ἄλσος ἐν ἀκροπόλει: κείνοις ὁ μὲν ξανθὰν ἀγαγὼν νεφέλαν 
50πολὺν ὗσε χρυσόν: αὐτὰ δέ σφισιν ὤπασε τέχναν 
πᾶσαν ἐπιχθονίων Γλαυκῶπις ἀριστοπόνοις χερσὶ κρατεῖν. 
ἔργα δὲ ζωοῖσιν ἑρπόντεσσί θ᾽ ὁμοῖα κέλευθοι φέρον: 
ἦν δὲ κλέος βαθύ. δαέντι δὲ καὶ σοφία μείζων ἄδολος τελέθει. 
[100] φαντὶ δ᾽ ἀνθρώπων παλαιαὶ 
55ῥήσιες, οὔπω, ὅτε χθόνα δατέοντο Ζεύς τε καὶ ἀθάνατοι, 
φανερὰν ἐν πελάγει Ῥόδον ἔμμεν ποντίῳ, 
ἁλμυροῖς δ᾽ ἐν βένθεσιν νᾶσον κεκρύφθαι. 
ἀπεόντος δ᾽ οὔτις ἔνδειξεν λάχος Ἀελίου: 
καί ῥά μιν χώρας ἀκλάρωτον λίπον, 
60ἁγνὸν θεόν. 
[110] μνασθέντι δὲ Ζεὺς ἄμπαλον μέλλεν θέμεν. ἀλλά νιν οὐκ εἴασεν: ἐπεὶ πολιᾶς 
εἶπέ τιν᾽ αὐτὸς ὁρᾶν ἔνδον θαλάσσας αὐξομέναν πεδόθεν 
πολύβοσκον γαῖαν ἀνθρώποισι καὶ εὔφρονα μήλοις. 
ἐκέλευσεν δ᾽ αὐτίκα χρυσάμπυκα μὲν Λάχεσιν 
65[120] χεῖρας ἀντεῖναι, θεῶν δ᾽ ὅρκον μέγαν 
μὴ παρφάμεν, 
ἀλλὰ Κρόνου σὺν παιδὶ νεῦσαι, φαεννὸν ἐς αἰθέρα νιν πεμφθεῖσαν ἑᾷ κεφαλᾷ 
ἐξοπίσω γέρας ἔσσεσθαι. τελεύταθεν δὲ λόγων κορυφαὶ 
ἐν ἀλαθείᾳ πετοῖσαι. βλάστε μὲν ἐξ ἁλὸς ὑγρᾶς 
70νᾶσος, ἔχει τέ νιν ὀξειᾶν ὁ γενέθλιος ἀκτίνων πατήρ, 
[130] πῦρ πνεόντων ἀρχὸς ἵππων: ἔνθα Ῥόδῳ ποτὲ μιχθεὶς τέκεν 
ἑπτὰ σοφώτατα νοήματ᾽ ἐπὶ προτέρων ἀνδρῶν παραδεξαμένους 
παῖδας, ὧν εἷς μὲν Κάμειρον 
πρεσβύτατόν τε Ἰάλυσον ἔτεκεν Λίνδον τ᾽: ἀπάτερθε δ᾽ ἔχον, 
75διὰ γαῖαν τρίχα δασσάμενοι πατρωίαν, 
[140] ἀστέων μοῖραν, κέκληνται δέ σφιν ἕδραι. 
τόθι λύτρον συμφορᾶς οἰκτρᾶς γλυκὺ Τλαπολέμῳ 
ἵσταται Τιρυνθίων ἀρχαγέτᾳ, 
ὥσπερ θεῷ, 
80μήλων τε κνισσάεσσα πομπὰ καὶ κρίσις ἀμφ᾽ ἀέθλοις. τῶν ἄνθεσι Διαγόρας 
ἐστεφανώσατο δίς, κλεινᾷ τ᾽ ἐν Ἰσθμῷ τετράκις εὐτυχέων, 
[150] Νεμέᾳ τ᾽ ἄλλαν ἐπ᾽ ἄλλα, καὶ κρανααῖς ἐν Ἀθάναις. 
ὅ τ᾽ ἐν Ἄργει χαλκὸς ἔγνω νιν, τά τ᾽ ἐν Ἀρκαδίᾳ 
ἔργα καὶ Θήβαις, ἀγῶνές τ᾽ ἔννομοι 
85Βοιωτίων, 
Πέλλανά τ᾽ Αἴγινά τε νικῶνθ᾽ ἑξάκις. ἐν Μεγάροισίν τ᾽ οὐχ ἕτερον λιθίνα 
[160] ψᾶφος ἔχει λόγον. ἀλλ᾽, ὦ Ζεῦ πάτερ, νώτοισιν Ἀταβυρίου 
μεδέων, τίμα μὲν ὕμνου τεθμὸν Ὀλυμπιονίκαν, 
ἄνδρα τε πὺξ ἀρετὰν εὑρόντα, δίδοι τέ οἱ αἰδοίαν χάριν 
90καὶ ποτ᾽ ἀστῶν καὶ ποτὶ ξείνων. ἐπεὶ ὕβριος ἐχθρὰν ὁδὸν 
εὐθυπορεῖ, σάφα δαεὶς ἅ τέ οἱ πατέρων ὀρθαὶ φρένες ἐξ ἀγαθῶν 
[170] ἔχρεον. μὴ κρύπτε κοινὸν 
σπέρμ᾽ ἀπὸ Καλλιάνακτος: Ἐρατιδᾶν τοι σὺν χαρίτεσσιν ἔχει 
θαλίας καὶ πόλις: ἐν δὲ μιᾷ μοίρᾳ χρόνου 
95ἄλλοτ᾽ ἀλλοῖαι διαιθύσσοισιν αὖραι.

OLYMPIA 7 

As one who takes a cup from a lavish hand, 

bubbling within the foam of the grape, 

presenting it 

to a young bridegroom, pledging hearth to hearth, the pride, 

sheer gold, of possession, 

the joy of the feast, to honor his new son, render him 
among friends present admired for the bride's consent: 

so I, bringing poured nectar of victory, 

gift of the Muses, the mind's sweet yield, 

offer it up 

to the conquerors at Olympia and Pytho. Blessed is he whom 

good fame surrounds. 

Grace eyes one man, then another, bestowing favor 
frequently to the melodious lyre and the manifold music of 

flutes; 

and to both strains I keep company with Diagoras, singing 
the sea's child, daughter of Aphrodite and bride of Helios, 

Rhodes, 
and give praise, spoil of his boxing, to the onslaught of a 

man gigantic, 

wreathed in victory beside Alpheus' water 
and Kastalia; and to Damagetos his father, darling of Justice, 
who dwell in the triple-citied island over against 
the jut of broad Asia, by right of an Argive spear. 

I will try to straighten the story from the beginning 
with news from as far back as Tlepolemos 
for Herakles' 

race of reaching strength. On the father's side they glory in 
Zeus' descent; on the mother's, 

19 



Amyntoridai from Astydameia. Delusions innumerable 
hang their shadows over men's minds. This thing passes wit 
to discover, 

what is best now and at the end for a man to attain. 

Even Tlepolemos, this island's founder, once 

angered, rearing 

the stock of brute olive, smote to death Alkmana's bastard 

brother, 
Likymnios, at Tiryns as he issued from the chamber of Midea. 

Despair in the brain has driven 
even the wise man out of his course. He went to the god for 

counsel. 

From the fragrant sanctuary the gold-haired god bespoke a 

voyage 

of ships from the Lernaian ness straight for a seagirt reach, 
where once the high king of the gods drenched their city in 

a gold snowfall, 

when, by the artifice of Hephaistos, 
at the stroke of the bronze-heeled axe Athene sprang 
from the height of her father's head with a strong cry. 
The sky shivered before her and earth our mother. 

Then Hyperion's giant son, light-giver to mortals, 

laid a necessity upon his own children 

to guard thereafter: 

they must be first to found a bright altar to the goddess and 

establish a stately sacrifice 
and propitiate the heart of her father and the maid of the 

ringing spear. Respect 
for forethought puts on men goodliness and delight also. 

Yet the unpredictable mist of forgetfulness stalks us, 
it wrenches aside the right way of action 
far from our thoughts. 

20 



Thus they went up, having not the bright seed of flame, with 

fireless sacrament they appointed 
the grove on the acropolis. Yet he, assembling the yellow 

cloud, 
rained much gold upon them, and the green-eyed goddess 

granted 

every art, that they should surpass all men in the excellent 

work of their hands. 
And their streets grew images in the likeness of men and 

beasts. 
Their fame went deep. For the wise skill will wax greater 

for its innocence. 
The ancient legends of men 

tell how, when Zeus and the immortals divided the earth 
Rhodes had not yet shone in the sea's water, 
but the island was hidden in the salt depths. 

Helios was gone, and none showed forth his lot. 

They left him with no guerdon of land, 

that blameless god. 

He spoke, and Zeus would cast again, but Helios would not 

suffer it, for he said 

under the gray sea he had spied, as a growth from the floor, 
a land to foster multitudes, kindly to sheep. 

Straightway he bade Lachesis of the golden veil 

lift up her hands, nor deny 

the gods' great oath 

but assent with the son of Kronos, bending her head; the 
island rising thereafter 

into the bright air should be his. The words' end was ac- 
complished 

with a true fall. Out of the winding water the island 

blossomed, held of the father of searing sun-rays, 
master of horses that breathe fire. Rhodes mixed with him 
bore 

21 



seven sons, that displayed the shrewdest wits of the men of 

old time. 

Of these, one sired Kamiros, 

lalysos, eldest born, and Lindos; sundered, they held 
the land of their patrimony in triple division, 
each a city, and these are called by their names. 

There, as sweet deliverance after the bitterness of misfortune, 

to Tlepolemos, Tirynthian arch-founder, is given 

as to a god 

the smoking processional of sheep, the judgment of games, in 

whose flowers 
Diagoras was wreathed twice. At the glorious Isthmos the 

luck four times was his. 
One win to crown another at Nemea, at rocky Athens. 

The bronze at Argos knew him, the caldrons 

in Arkadia and Thebes, the temperate games 

Boiotians keep; 

Pellana likewise. At Aigina he won six times, at Megara the 

stone ballot 

tells no alternate story. But Zeus father, brooding over 
the peaks of Atabyrios, honor the set of the song Olmpion- 

ician, 

the man who has found excellence with his fists. Grant him 

pleasure of veneration 
in the sight of citizens and strangers his friends. The bitter 

path of pride 
he walks straitly, sure of all that the upright minds of his 

fathers 

left, his heritage. Founder not the seed 
of Kallianax, your own. With good fortune for the Eratidai 

the city 

has also its part of happiness. But in one parcel of time 
the winds intershifting flare to new directions. 

22 

Νικόλαος Επισκοπόπουλος (1874-1944). Ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, γιος του Διονύσιου Επισκοπόπουλου και της δεύτερης γυναίκας του Αδριανής Σιγούρου, ξαδέλφης του ποιητή Μαρίνου Σιγούρου, η οποία του μετέδωσε την αγάπη της για τα γράμματα και τις ξένες γλώσσες. Στη Ζάκυνθο φοίτησε στο Ελληνικό Σχολείο εγκατέλειψε όμως στη δεύτερη τάξη και συνέχισε ως αυτοδίδακτος, μελετώντας μανιωδώς λογοτεχνικά και επιστημονικά κείμενα. Σε ηλικία δεκαπέντε χρόνων εργάστηκε ως βοηθός συνταγολόγος φαρμακοποιού και ένα χρόνο αργότερα εξέδωσε ένα φιλολογικό ημερολόγιο, όπου δημοσίευε κείμενά του. Μετά το θάνατο του πατέρα του εγκαταστάθηκε με τη μητέρα του στην Αθήνα (το 1892) και συνέχισε να μελετάει. Το 1893 πραγματοποίησε την πρώτη του επίσημη εμφάνιση στη λογοτεχνία δημοσιεύοντας με μεσολάβηση του Γρηγορίου Ξενόπουλου στην εφημερίδα Άστυ το διήγημα Ut diese mineur, που έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από το Δημ.Κακλαμάνο και οδήγησε στην πρόσληψή του στην εφημερίδα ως μόνιμου συντάκτη. Ακολούθησαν δημοσιεύσεις πεζογραφημάτων, ποιημάτων, χρονογραφημάτων, μεταφράσεων και δοκιμίων κριτικής στα έντυπα Εθνικόν Ημερολόγιον του Κων/νου Σκόκου, Εστία, Παναθήναια, Τέχνη του Κων/νου Χατζόπουλου, Το περιοδικόν μας του Γεράσιμου Βώκου και αλλού, δραστηριότητα η οποία ενέταξε τον Επισκοπόπουλο στους αθηναϊκούς λογοτεχνικούς κύκλους. Σχετίστηκε με τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, τον Παύλο Νιρβάνα, και σύχναζε στα φιλολογικά σαλόνια του Γεώργιου Δροσίνη, του Γεώργιου Σουρή και της Καλλιρρόης Παρρέν. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Ανατόλ Φρανς στην Αθήνα ο Επισκοπόπουλος ανέλαβε να τον ξεναγήσει στα αρχαιολογικά αξιοθέατα της πόλης και συνδέθηκε φιλικά μαζί του και με τη φίλη του, την κυρία Καβαγιέ. Οι δύο τελευταίοι του πρότειναν να εγκατασταθεί στο Παρίσι, πράγμα που έκανε το 1904 μαζί με τη γυναίκα του και την κόρη του Αδριανή. Στο Παρίσι ο Επισκοπόπουλος έγινε γνωστός ως λογοτέχνης, μελετητής, κριτικός και απομνημονευματογράφος του Ανατόλ Φρανς με το ψευδώνυμο Nicolas Segur και συνεργάστηκε με γνωστά έντυπα της πόλης, όπως τα Figaro, Matin, Revue des revues. Πέθανε στο Παρίσι από ημιπληγία. Το λογοτεχνικό έργο του Νικόλαου Επισκοπόπουλου κινείται στα πλαίσια του αισθητισμού, με πρότυπα συγγραφείς όπως οι Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Κάρολος Μπωντλαίρ και Ανατόλ Φρανς. Γλώσσα του ήταν η περίτεχνη καθαρεύουσα με σαφές προσωπικό στίγμα, την οποία υπέταξε στις ανάγκες της ιδιόμορφης αφηγηματικής τεχνικής του, που, μακριά από το ρεαλισμό και με συχνή χρήση των στοιχείων του φανταστικού και του παράδοξου, υπηρέτησε μια φόρμα με έμφαση στην εσωτερική πλοκή, στη δραματική δηλαδή απεικόνιση της ψυχικής κατάστασης και εξέλιξης του εκάστοτε ήρωα ή του ίδιου του συγγραφέα. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Νικόλαου Επισκοπόπουλου βλ. Αβουρης Σπυρ., «Επισκοπόπουλος Νικόλαος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 6. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ. και Δάλλας Γιάννης, «Νικόλαος Επισκοπόπουλος», Η παλαιότερη πεζογραφία μας· Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο Θ΄ (1900-1914), σ.24-50. Αθήνα, Σοκόλης, 1997.

 

Ο Νικόλαος Επισκόπουλος, γεννημένος το 1874 στη Ζάκυνθο, απετέλεσε τη βάση πάνω στην οποία δομήθηκε και στέριωσε όλος ο μετέπειτα αισθητισμός που χαρακτηρίζει πολλά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αρχή του είναι ο υπερβολικός λυρισμός, τα ασυνήθιστα θέματα, το πρωτότυπο ύφος, όμως όλα αυτά χωρίς μυστήριο.

Πρώτος του δάσκαλος ήταν ο ιστοριοδίφης Παναγιώτης Χιώτης. Αλλά, ων φύση ανυπότακτη, διακόπτει γρήγορα τη σχολική του μόρφωση. Από τότε επιδόθηκε μόνος του στη μελέτη. Στη λόγια μητέρα του, ξαδέλφη του γνωστού μεταφραστή και ποιητή Μαρίνου Σιγούρου, οφείλει τη γενικότερη κλίση του προς τα Γράμματα. Ήταν μανιώδης αναγνώστης διαβάζοντας αδιακρίτως πολλών ειδών βιβλία. Στα δεκαπέντε του χρόνια υπήρξε έμπειρος συνταγολόγος ως βοηθός του φαρμακοποιού Νικολάου Κοκκίνη. Ταυτοχρόνως, βέβαια, γράφοντας και ο ίδιος παρουσίασε ένα δείγμα φιλολογικού ημερολογίου, σε ηλικία μόλις 16 ετών, το 1890.

Ύστερα από δύο χρόνια μετακομίζει με τη μητέρα του στην Αθήνα (Μάιος του 1892). Εκεί, κάνοντας την έκπληξη, γράφει το “Ut diese mineur”, ένα από τα Τρελλά διηγήματά του όπως τα επιγράφει, και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, που τα διαβάζει, μεσολαβεί κατευθείαν για να δημοσιευθεί στην εφημερίδα, “Το Άστυ”. Από εκείνη την ημέρα το γενικότερο status quo της ζωής του Επισκοπόπουλου αλλάζει. Συνεργάστηκε και σε άλλα έντυπα της εποχής, στα κυρίως φιλολογικά και ακόμη στα αντιπροσωπευτικά των νέων λογοτεχνικών ρευμάτων, του συμβολισμού και του αισθητισμού.

Το 1904 μετακομίζει στο Παρίσι και εκεί ως Nicolas Segur άρχισε να κτίζει στη γαλλική λογοτεχνική πραγματικότητα μια νέα σταδιοδρομία. Έγραψε είκοσι μυθιστορήματα, αρχίζοντας με το Nais au miroir (Η Νάιδα στον καθρέφτη) που το προλογίζει ο Ανατόλ Φρανς, συνεχίζοντας με άλλα, λ.χ.: Le secret de Penelope (Το μυστικό της Πηνελόπης) που το έκρινε ο Παλαμάς και το Une ile d’ amour (Νησί της αγάπης). Εκτός από μυθιστοριογράφος αναδείχθηκε και ως απομνημονευματογράφος, ως μελετητής του έργου του Μπαρρές και της μεθόδου του Ιππολύτου Ταιν, της θεωρίας του Ρουσσώ, της αισθητικής του Νίτσε, της φιλοσοφίας του Μπερξόν και διακρίθηκε ως κριτικός του έργου ονομαστών ανθρώπων των Γραμμάτων: Του Λοτί, του Ίψεν, του Τολστόι. Τέλος, πέθανε από ημιπληγία στις 22 Μαρτίου του 1944 στο Παρίσι.

Ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος ως γλώσσα χρησιμοποιεί αποκλειστικά την καθαρεύουσα, τη στιγμή που άλλοι συγγραφείς υιοθετούν σταδιακά τη δημοτική (π.χ. Γρηγόριος Ξενόπουλος, Παύλος Νιρβάνας). Δεν ακολουθούν τον κανόνα αυτόν τρια αφηγήματα του Επισκοπόπουλου που εξαιτίας της λυρικής πρόζας γράφονται σ’ έναν τύπο καθομιλουμένης δημοτικής. Η καθαρεύουσα του ανήκει στο παρελθόν, είναι γραμματικά στραμμένη προς το τυπικό της αρχαϊζουσας. Είναι η γλώσσα λογίων έτσι όπως χαλκεύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από λογοτέχνες, δημοσιογράφους και στα γραφεία των εφημερίδων.

Δεν παραβλέπομε όμως ότι η γλώσσα του δεν έχει την προσωπική της ιδιαιτερότητα, συμπορεύεται και υποπτήσσει μπροστά στα κοινωνικά προβλήματα χωρίς να τα στηλιτεύει. Είναι μία γλώσσα ενός λυρικού λογοτέχνη που “διανοουμενίζει”. Ο λόγος του Επισκοπόπουλου διεισδύει στην εσωτερικότητα των διαχρονικών φαινομένων (ζωή-θάνατος), στην μεταπτωτικότητα των συναισθημάτων και γενικά εμφορείται από μια τάση εξύφανσης μεταφυσικού ύφους με όπλο την ψυχογραφική-φιλοσοφική διήθηση προσώπων και καταστάσεων. Το είδος, λοιπόν, εις το οποίο επιδίδεται είναι της φανταστικής πεζογραφίας. Με δύο κύκλους: ο ένας εξωτερικός που αφορά σε θέματά του που προέρχονται από ερεθίσματα της επιστήμης και ο άλλος εσωτερικός που έχει σχέση με την ίδια τη λογοτεχνία παραπέμποντας στο κλίμα και στα πρότυπα του ξένου αισθητισμού του.

Η επιστημονική του φαντασία αντιπροσωπεύεται ενδεικτικά με τρία-τέσσερα διηγήματα. Και τα τέσσερα αφορμώνται από κάποιες “περίεργες” θεωρίες του καιρού του, γενικότερου επιστημονικού ή παραεπιστημονικού ενδιαφέροντος: Πώς ανακυκλώνεται η ζωή με τη διάλυση της ύλης και κατόπιν με τη μετενσάρκωσή της (“Η ζωή μετά θάνατον”, 1883), τι θα γίνει προς στιγμήν αν η γη μας σταματήσει την περιφορά της (“Η μητέρα γη”, 1884), πώς πρωτόγινε η συνάντηση και η ερωτική επαφή δύο πρωτόγονων αντιθέτου φύλου.

Η φανταστική πεζογραφία του αποκτά αντίθετα προσωπικές συντεταγμένες όταν εσωτερικεύεται. Όταν παύει να αντλεί τα θέματά της από ετερογενή πεδία, μένει στην αυτογενή πηγή της και είναι λογοτεχνία.

Τα πρότυπα του αισθητισμού του Νικολάου Επισκοπόπουλου είναι: Έντγκαρ Άλλαν Πόε, Γκαμπριέλ Ντ’ Αννούντσιο, Ανατόλ Φρανς. Είναι πρότυπα άμεσα του κλίματος και έμμεσα της τεχνικής του.

Ο Έντγκαρ Άλλαν Πόε και ο Κάρολος Μπωντλαίρ είναι το δίπολο που προσελκύει τον συγγραφέα γιατί ανταποκρίνεται στην έμμονη ροπή του προς το φανταστικό κι αλλόκοτο. Είχε ήδη διαμορφωθεί μια μεταφραστική παράδοση του είδους στην Ελλάδα. Πρώτος μεταφράζει ο Ροΐδης και ακολούθησε ένας αισθητής της εποχής, ο Περικλής Γιαννόπουλος.

Ο Επισκοπόπουλος είχε τη δυνατότητα ν’ αντλεί απευθείας από τα γαλλικά παράλληλά του. Τα εννοεί ως πρότυπά του και προς τα κει στρέφει το ενδιαφέρον του λόγω επιλεκτικής ή επίπλαστης συγγένειας. Είναι ο κόσμος των “Τρελλών διηγημάτων” του. Είναι θέματα κι αφήγηση ιδιόμορφα, στηριγμένα στην περιγραφή ακραίων καταστάσεων. Στα περισσότερα η τρέλα είτε είναι ο μοχλός της δράσης είτε προκαλείται από τη δράση: ο ήρωας σ’ αυτά είτε εξωθημένος από την ψυχική και νοητική του ανισορροπία και παραίσθηση καταλήγει στην αυτοκτονία, στο έγκλημα ή την αιμομιξία είτε πιεσμένος απ’ αυτές τις καταστάσεις οδηγείται στην παραφροσύνη. 

Δείγματα τέτοιων διηγημάτων είναι διαδοχικά τα: “Μαύρα”, “Στη Θάλασσα”, “Εφιάλτης”, Καλιγούλας”. Στο “Ut diese mineur”, ένα από τα ακραία του ψυχογραφήματα, ο αφηγητής και ήρωας, έξαλλος από το πάθος του, έπνιξε την άπιστη ερωμένη του, τη Μύρρα, τη στιγμή που τον εμπαίζει, παίζοντας συγχρόνως τη σονάτα που επιγράφει το διήγημα. Και στο “Μαύρα” ο αφηγητής που μισεί και θανατώνει με το βλέμμα του την ευέξαπτη αδελφή του που του μοιάζει ανυπόφορα, πέφτει από την ενοχή του σε επιληπτική παράκρουση όταν την κοιτά νεκρή, όπως ευχήθηκε.

Η αφήγηση του Επισκοπόπουλου ξεχωρίζει για την εσωτερική πλοκή και την κλειστή της φόρμα. Τον συγγραφέα απασχολεί η δράση της ψυχής του ήρωα: όχι ψυχολογικά ως ενδοσκόπηση ούτε μορφολογικά ως εσωτερικός μονόλογος, αλλά και αυτή ως ιστορία. Και όταν μία υπόθεση με δύο πρόσωπα ακόμη εφευρίσκεται, και τότε δεν αποτελεί παρά το πρόσχημα για να προβληθεί η “μέσα” περιπέτεια. Γίνεται κι αυτή μια εσωτερική υπόθεση που ακολουθεί τη διακύμανση της υφής της ιδιοσυστασίας του ήρωα.

Η αφήγησή του είναι αχρονική, έξω από τις κοινωνικές ή τις ιστορικές συντεταγμένες. Μια αφήγηση εσωτερικών πεδίων δράσης, που για την πιστή περιγραφή ο συγγραφέας χρησιμοποιεί και τη διαίσθηση ως αίσθηση. Με αφηγητή πρώτου προσώπου δρα και εκφράζεται ως αναπαριστώμενος αφηγητής: ως φορέας και ως “δράστης” ενός ρόλου και ως μεταφορέρας της μυθοπλασίας και της δράσης του ταυτόχρονα.

Ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος καλλιέργησε ένα είδος αφηγήματος με ιδιαίτερα υφασμένη εσωτερική πλοκή. Με την εσωτερική πλοκή του είναι ο μόνος που εν μέρει το διασφάλισε από τη διάχυση του λυρικού πεζού ποιήματος, μονομέρεια που δεν απέφυγε από τους άλλους οπαδούς του αισθητισμού ο Περικλής Γιαννόπουλος - και με την κλειστή του φόρμα το προφύλαξε εν όλω από την εκτροπή του ή την προσχώρηση προς τη ρεαλιστική πεζογραφία, μια προσχώρηση που δεν μπόρεσαν ν’ αποφύγουν ούτε ο Χρηστομάνος ούτε ο Ροδοκανάκης.